Leren over diagnosticeren van verandering via enkele youtube video’s… Dat kan.

Je moet het gewoon eens doen: de minivideo bekijken over de kaarttruc met kleuren. Ik zag hem voor het eerst toen een goede vriend, Mark Mieras, erover begon bij de presentatie van zijn nieuwe boek over hoe ons brein werkt. Het spiegelt je hoe goed je nou eigenlijk kijkt. Dus voor ik verder wat roep: zie de video eerst voor je verder leest.

Natuurlijk is de connectie met het kleurendenken te fraai om te laten passeren. Maar net als bij het kleurendenken van veranderen, zijn ook hier de kleuren zelf eigenlijk bijzaak. Het gaat om meervoudigheid in kijken en handelen. Iets dat we hard nodig hebben in organisaties, zeker als we met complexe opgaven bezig zijn. Dan wil je vele kanten ervan zien om ze te kunnen hanteren. Ongeacht of je dat nou veelkleurig doet of anderszins.

Als je de video net gedaan hebt, zag je dan wat er te zien is? Zag je nul, één, twee, drie of alle vier veranderingen? In mijn geval vertoonde ik nogal tunnelvisie: ik was helemaal aan het focussen op de kaarten en miste alle vier de kleurveranderingen er om heen. Dat is het nadeel van concentratie, helemaal als je met voorbedachte rade op één ding focust. Dat je blind wordt voor wat je zou kunnen verrassen. Interessant is dat ik nu een paar keer met een groep naar de video heb gekeken. En de enige die meteen zomaar alles zag (tot op heden) was een ervaren politieman: die had geleerd altijd de omgeving te scannen. Perifere visie noemen ze dat. Hij zag wel alles in de breedte, maar zoomde niet zomaar in op de details. Daar miste hij dan weer van alles.

De link met de veranderkunde is makkelijk gelegd, vooral waar het diagnosticeren betreft. Je wil daar eigenlijk de combinatie van de kijkwijze van de politieman en mijzelf. Dus allereerst onbevangen breed kijken om niets belangrijks te missen, anders vaar je blind. Om vervolgens te focussen op die aspecten die er toe doen om die beter te doorgronden. Dat brede meervoudige kijken is dan meerkleurig: dus als je zelf snel macht (geel) of structuur (blauw) ziet, leer je jezelf aan om oog te hebben wat mensen drijft (rood) of hoe ze met hun vak omgaan (groen). Meerkleurig kijken dus. Dat valt niet altijd mee, want ieder heeft zijn eigen kijkgroef.

Er zijn manieren om je eigen tunnelvisie te compenseren. Zo kan je met anderen samenwerken die altijd andere dingen zien dan jij: een divers veranderteam. Je kan ook een buitenstaander laten samenwerken met een binnenstaander: de eerste ziet nog wat er vreemd is aan de wereld waar zij binnenstapt terwijl de tweede juist de ongeschreven regels van het systeem kent. Je kan ook een brede kijker combineren met een diepe puzzelaar. Of een geel/blauwe veranderaar combineren met een groen/rode veranderaar.

Een andere manier is om ‘conceptual slack’ te organiseren: dat je je eigen hoofd verrijkt met een veelheid van modellen waarmee je naar de werkelijkheid kan kijken en er betekenis aan kan geven. Je ziet het pas als je het doorhebt, zegt Cruijff dan. De cryptische zin impliceert dat je vele contrasterende brillen moet opzetten om aspecten uit te lichten die anders aan je aandacht ontsnappen. Waar je in de vorige alinea tunnelvisie sociaal compenseert door anderen erbij te betrekken, compenseer je die hier cognitief in je eigen achterhoofd.

Een derde manier is jezelf te dwingen terug te gaan naar de geleefde werkelijkheid die altijd rijker is dan welk model dan ook: naar typische concrete gebeurtenissen in plaats van papieren rapportages en abstracte duidingen. Want alleen in die gebeurtenissen is te ontdekken dat de werkelijkheid grenzeloos veel kanten heeft. Het gaat daarbij niet alleen om wat je ziet en hoort, maar ook om wat er niet gedaan wordt of ongezegd blijft. Het tipje van de ijsberg laat zien wat er openlijk, formeel en meetbaar is, maar vaak moet je ook onder de oppervlakte turen naar de onderstroom van de verandering: aspecten die lastig pakbaar en grijpbaar zijn maar zeker zo relevant. Het venijn zit meer dan eens in dit soort ambigue details in plaats van in de grote heldere lijnen. Ik moet soms denken aan Piaget die ooit tot invloedrijke leertheorieën kon komen door zijn eigen kind (N=1) in detail te bestuderen terwijl hij haar opvoedde in plaats van vele kinderen wat oppervlakkiger te volgen. De rationale is dat als je een paar representatieve gebeurtenissen echt doorgrond, dat generaliseerbare inzichten kan opleveren omdat elk kind weliswaar anders is maar ze ook door vergelijkbare processen heen gaan. Het risico van in de breedte alles een beetje bekijken is dat daar niet zomaar krachtige inzichten uit voortkomen die je overal kan toepassen…

Genoeg beschouwing. Het is vooral een leuke video, vindt ik. En niet de enige die iets zegt over hoe makkelijk je tunnelvisie kan hebben. Of hoe belangrijk meervoudig kijken is. Een klassieke inspiratie vond ik in ‘West Side Story’ van Leonard Bernstein. Daar zie je ‘hanggroepjongeren’ (avant la lettre) grappen maken over dat ze uit het systeem vallen c.q. het systeem bespelen. Zingend richting ‘officer Krupke’ (de politieman) vragen ze zich af of ze nou ontsporen omdat ze criminelen zijn, omdat ze een moeilijke jeugd hadden, omdat ze in de verslaving terecht kwamen, omdat ze geen baan hebben en in armoe leven, omdat ze gewoon lui zijn of omdat ze in een verkeerd milieu terecht kwamen. Moeten ze nou hard gestraft worden, begeleid worden door een sociaal werker, bij het UWV langs of in therapie? Waar zit de oorzaak van de problemen? Waar zit de hefboom voor de oplossing? Voor een musical uit 1957 (en de filmclip hieronder uit 1961) nog verrassend actueel voor iedereen die deze dagen in de jeugdzorg werkt of de transitie daar mee vormgeeft.

Een prachtig voorbeeld dat een stuk actueler is, vindt je in het verhaal van Chimamanda Ngozi Adichie, een schrijfster die tijdens een TED conferentie ingaat op ‘the danger of a single story’: het gevaar van een enkelvoudige blik op de werkelijkheid. Zij illustreert dit gevaar aan de hand van haar eigen levensgeschiedenis op een manier die je niet snel vergeet – vooral als je het geduld opbrengt om een kwartiertje te luisteren naar haar verhaal. Ik weet uit ervaring dat de video vaak een blijvende indruk achterlaat bij studenten.

Ze laat zien hoe een enkelvoudige blik zomaar kan leiden tot het uitsluiten en stigmatiseren van hele groepen, het versmallen van eigen relaties en mogelijkheden, het vergroten van je blinde vlek voor alles wat niet vertrouwd is en het in stand houden van de status. Ze laat ook zien hoe een meervoudige blik de wereld een stuk minder overzichtelijk maakt, maar juist daardoor nieuwsgierigheid voedt. En hoe het onderkennen van hele verschillende verhalen en gezichtspunten een invalshoek is om mensen hun waardigheid terug te geven en je onverwacht verwantschap met hen te laten ervaren. Het laat ook zien hoe echte (maatschappelijke) vernieuwing, meervoudigheid als basis heeft omdat je er de ramen mee open zet en nieuwe deuren mee opent. Mooier en overtuigender kan ik het niet vertellen.

De bijdrage is ooit verschenen op deze site als teaser. Maar omdat hij aansloeg, is hij later als een van de kleinste bijdragen   gepubliceerd in  ‘Werken met Leren Veranderen’ een werkboek met oefeningen en aanpakken van mensen uit de praktijk. De meeste bijdragen daarin zijn wel wat robuuster en bovendien van anderen. Meer informatie over dat soort werkvormen is ook te vinden op  de site ‘leren werken met leren veranderen’ waarin veranderaars en docenten werkvormen uitwisselen.