publicaties


veranderaars

 
  download publicatielijst
Er is geen verandering zonder veranderaars: mensen die verantwoordelijk nemen voor hun omgeving – gevraagd of ongevraagd. En die ook het huiswerk doen wat nodig is om verschil te maken. Ik ben ervan overtuigd dat deze rol niet exclusief is voor mensen bovenin organisaties. Iedereen kan veranderaar zijn. Het boek ‘Iedereen verandert’ gaat uitgebreid in op waarom dat zo is, wat je dan te doen staat en hoe dat werkt. Je vindt hier ook teksten en video’s die inzoomen op de veranderrol van specifieke beroepsgroepen, zoals HR- mensen, communicatieprofessionals, interne adviseurs of jeugdwerkers. Een tweede categorie publicaties gaat over meer over de ontwikkeling van de veranderaar: artikelen over levensfasen, nestoren, sabbaticals, boekenkasten, ‘springboards’, ‘seasoned practitioners’ en samenwerking met kunstenaars. Startsuggesties ☛ Het boek ‘Iedereen verandert’, de bescheidener video ‘HR professional als veranderaar’ of de ambitieuze video 'adviseur als wereldverbeteraar'. De kleurentest plus interpretatie (‘Knowing yourself as change agent’) of ‘Denken in levenfasen' focussen op je professionele ontwikkeling.

 

Iedereen verandert. Nu wij nog.

Een gids voor veranderaars, werkers, leiders, activisten, adviseurs, begeleiders, docenten, onderzoekers, studenten, innovators.

Hans Vermaak - Vakmedianet, 2017

We veroorzaken dagelijks verandering. En we ondergaan het ook dagelijks. Iedereen verandert dus –
 zij het niet altijd succesvol. Dit boek laat zien hoe je in je directe omgeving het verschil maakt, hoe je de rest van de organisatie in een verandering meeneemt en hoe je zelf stevig genoeg in je schoenen staat om beide met succes te doen.

Het maakt daarbij niet uit of je werkt in zorg of dienstverlening, op werkvloer of in bestuurskamers. Het is voor iedereen die verandering vrijwillig oppakt, voor wie het op haar bord heeft gekregen of voor wie het als zijn vak ziet. Het is dus voor een breed publiek.  Lees meer…

Paradoxen: werk maken van ongemak

Mark van Twist en Hans Vermaak, M&O 2022

We schreven een artikel over hoe je ambachtelijk kan omgaan met paradoxen in het kader van het jubileumnummer (75 jaar!) van het blad Management & Organisatie. Wij staan daarbij stil hoe er kansen en mogelijkheden ontstaan door werk te maken van het ongemak dat onlosmakelijk bij paradoxen hoort Lees meer…

Videolezing ‘De adviseur als wereldverbeteraar?’

Hans Vermaak - OOA, 2021

Je kan de Ernst Hijmanslezing horen die ik op 18 januari 2021 gaf voor Nederlandse adviseurs. De lezing wordt eens per jaar georganiseerd door de Orde voor Organisatiekundigen en -Adviseurs (OOA). Lees meer…

Leren Veranderen – geheel herziene 3e editie

Kennis voor veranderaars in opleiding en praktijk

Hans Vermaak, Léon de Caluwé - Vakmedianet, 2019

Leren veranderen is al twintig jaar een veelgebruikt handboek voor de veranderkundige. Deze derde geheel herziene editie bestaat voor het eerst uit zowel het fysieke handboek, de kennissite www.lerenveranderen.nl en de kleurenapp.

Lees meer…

Plezier beleven aan taaie vraagstukken

Werkingsmechanismen van vernieuwing en weerbarstigheid

Hans Vermaak - Vakmedianet, 2015
Veranderkunde voor gevorderden: hoe je mooie dingen voor elkaar kan krijgen rond complexe vraagstukken

Dit boek is voor veranderaars die complexiteit niet schuwen. Het is een tweede herziene editie van het in 2009 gepubliceerde handboek. Het gaat in op taaie vraagstukken die je in overvloed in elke organisaties vindt en die van waarde zijn: denk aan samenwerking tussen professionals, ondernemende bureaucratieën, verandering van organisatiecultuur, duurzaam ondernemerschap of multiculturele samenwerking. Zulke vraagstukken kenmerken zich door complexiteit: veel factoren en veel actoren hebben er mee te maken. Ze zijn niemand en van iedereen tegelijk. Het maakt ze zowel lastig kenbaar als moeilijk maakbaar.

Lees meer…

Uit de school – podcast over ‘Schaal maken’

Hans Vermaak en Mark van Twist met Jorren Scherpenisse, 2022

De Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) heeft sinds de zomer een podcast serie ‘Uit de School’ waarin ze maatschappelijke uitdagingen, vragen en vernieuwingen bespreken, in het bijzonder in de wereld van openbaar bestuur.

In de 5e editie daarvan komen Mark van Twist en ik in gesprek onder leiding van Jorren Scherpenisse over ‘Schaal maken’. Een beetje cryptische titel, maar denk enerzijds aan het verlangen van mensen die met in pilots of niches iets vernieuwends doen dat dat zich spreidt, wat in de wandelgang dan ‘opschalen’ heet Lees meer…

Meervoudigheid voor beginners en gevorderden: de veranderkleuren

In M. de Witte, M.J. Vink & M. van Grinsven. Essenties van verandermanagement. Boom, 2021

Hans Vermaak

Een bondig verhaal over zowel kleurendenken als alle toepassingen ervan: dat was de vraag van de drie redacteuren. Het is een hoofdstuk geworden in het boek over veranderessenties: een soort canon van veranderkundige benaderingen. Het gaat in op de meervoudigheid van denken en doen die nodig is bij verandering (aan de hand van het kleurendenken) en de ambachtelijke wijze waarop je diagnose, vormgeving en interveniëren als een cyclisch proces doet. Lees meer…

Lekker onverstoorbaar werken aan je kennis en kunde

Hans Vermaak - Aan de Orde, 2022

Het eerste nummer is uit van het tijdschrift voor adviseurs: het thema is ‘de interne organisatie-adviseur. Daar mochten een stel mensen hun licht op laten schijnen. Gelukkig ook stevige interne adviseurs zoals Birgit Dewez of Peter van den Raadt. Maar dus ook wat externe adviseurs die vaak met interne adviseurs optrekken waaronder Elsbeth Reitsma, Paul Kloosterboer en ikzelf. Lees meer…

Podcast ‘Samenwerken in het Voortgezet Onderwijs’

Podcast door Ruben van Wendel de Joode en Freek van Berkel, 2021

Common Eye maakte een drieluik-podcast voor de VO raad rond de uitdagingen van regionaal samenwerken. Steeds met een bestuurder van de sector en een ‘expert’ erbij. Ik was de hekkesluiter van het drieluik samen met Hans Elbers als bestuurder over ‘samenwerken is ook veranderen’ Lees meer…

Video-reeks ‘Het vormgeven van verandering’

Hans Vermaak - Crowdale 2014
Een online college waarin wordt besproken hoe je de belangrijkste ontwerpfouten in veranderplannen kan vermijden.

Dat verandertrajecten niet eenvoudig zijn, kan iedereen die er mee te maken heeft gehad beamen. Ik bespreek in deze online collegereeks hoe je de kans op een succesvol verandertraject aanzienlijk vergroot. In veel veranderplannen worden gelijksoortige ‘weeffouten’  gemaakt. Met alle energie die naar het rechtzetten van deze fouten gaat, kunnen de veranderopgaven zelf in het geding komen. Met stagnatie als gevolg. Lees meer…

Videolezing ‘HR professional als veranderaar’

Hans Vermaak - A&O/Public Cinema, 2016

Wat maakt je je als HR professional krachtig? Wat kan je afkijken van de veranderkunde daarin? Wat zijn de zes grootste uitdagingen? En hoe pak je die het best op?  Lees meer…

De veranderkleuren herbezien na twintig jaar

Management & Organisatie, 2019

Hans Vermaak, Léon de Caluwé
Situering en beschrijving van de theorie en haar toepassingen

Het grootste, recentste en degelijkste overzichtsartikel over het kleurendenken is gepubliceerd.

Lees meer…

Videocast ‘Iedereen Verandert’

Hans Vermaak bij MI Academy, 2020

Een lezing van zo’n tachtig minuten rond het boek ‘Iedereen verandert – Nu wij nog’. Ik schets de belangrijkste thema’s van het boek – dat het dunste en breedste boek is dat ik ooit over veranderen schreef. Lees meer…

Videolezing ‘Leren Veranderen anno nu’

Hans Vermaak - Sioo, 2019

In een lezing van 2 maal een uur stond ik in het lanceringsjaar van de 3e editie van ‘Leren Veranderen’ stil bij de belangrijkste ideeën, latere ontwikkelingen en terugkerende misverstanden. Zowel het kleurendenken als de manieren waarop ermee gewerkt wordt zijn nogal geëvolueerd in 20 jaar. Tijd dus om dat maar eens in een ochtend uit de doeken te doen. Lees meer…

Videocast ‘Het belang van (in)lezen’

Hans Vermaak met Machiel Willemsen, 2020

Waarom is het zo nodig om je in te lezen als adviseur in de vraagstukken waar je je tegenaan bemoeit? Hoe lees je je slim in zodat je ergens verstand van krijgt in plaats van achter de laatste bestseller aanloopt? Wat is de waarde ervan in je dagelijks werk Lees meer…

Protected: Veranderexpress ‘Leiderschap, Participatie & Aandacht’

Opnameserie met Ton ten Broeke, Marcel Kuhlmann en Derk van der Pol, 2020

This content is password protected. To view it please enter your password below:

Weerbarstigheid hanteer je niet met dikke plannen

Start bij de geleefde werkelijkheid, niet bij de papieren wenselijkheid

Hans Vermaak, Joost Kampen - Holland Management Review, 2014
Wat hebben 'verwaarloosde organisaties' en 'taaie vraagstukken' met elkaar te maken?

Als de organisatie verandermoe is en een verandering weerbarstig blijkt, past ‘meer van hetzelfde’ niet meer. Tegen alle reflexen in kun je dan beter pas op de plaats maken en met alle betrokkenen nagaan hoe eenieder de problemen in stand helpt te houden. Pas daarna kan iedereen verantwoordelijkheid leren nemen het anders te doen. Dat geldt niet alleen in organisaties waar men niet tot innovatie komt, maar ook waar de basis niet op orde is.  Lees meer…

De kleurentest

Hoe ga je met veranderingen om?

Léon de Caluwé, Hans Vermaak – Twynsta Gudde/Vakmedianet 2001/2016
Score je eigen verandervoorkeur!

Dit is een interactieve test die je helpt je een eigen visie op veranderingen in kaart te brengen. De uitslag van de tekst kun je gebruiken om te zien waar jij vooral goed in bent en hoe je je zou willen ontwikkelen. Ook krijg je door de test inzicht in andere visies op veranderen. Lees meer…

Tjipcast ‘Over veranderen in organisaties: klein maar fijn?’

Hans Vermaak met Tjip de Jong, 2019

Tjip de Jong maakte een pod/videocast met mij. Over dat bij verandering kleinschaligheid goed uit kan pakken, waarom dat zo is en welke dilemma’s dat dan weer oproept. Lees meer…

Drie rondetafelgesprekken over ‘Leren Veranderen’ met opleiders, praktijkmensen en wetenschappers

Management & Organisatie, 2019

Gertjan de Groot, Paul Breman, Marjo Dubbeldam, Hans Vermaak

Twintig jaar ‘leren veranderen’: tijd om te reflecteren op  het werken met dat handboek vanuit drie arena’s die zich elk anders tot het gedachtegoed verhouden.  Lees meer…

Lange podcast over ‘iedereen verandert’

Podcast door Kim Spinder - Innovatiewasstraat BNR, 2017

Kim Spinder, zelf een adviseur en spreker over innovatie, maakt lange podcasts onder de titel ‘De innovatie-wasstraat’. Daarin bevraagt ze vernieuwers een uur lang. Delen ervan komen vervolgens weer langs op de radio bij BNR. Dit keer was ik aan de beurt. Lees meer…

Videolezing 20 jaar Leren Veranderen

Hans Vermaak - Vakmedianet, 2019

In een lezing van ruim anderhalf uur ga ik in op twee essenties van het boek: meervoudig organiseren en ambachtelijk veranderen. Ik ga in op de hoofdlijnen van het kleurendenken en de wijze waarop je het toepast – terugblikkend op twintig jaar ontwikkeling van het gedachtengoed. Daarin wordt meteen duidelijk dat je zowel het kleurendenken als de toepassingen eenvoudig kan oppakken, maar er ook heel complex mee kan werken. Lees meer…

Facilitating local ownership through paradoxical interventions

Hans Vermaak – Journal of Applied Behavioral Science, 2012
Why do facilitators fail when they try too hard to help people?

The complexity of tough issues can only be handled effectively with intensive local participation. Such participation is not straightforward as people may shy away from the unfamiliar repertoires, unpredictable processes and inevitable opposition that come with the territory. This article focuses on how to facilitate local ownership in a series of paradoxical interventions with sufficient depth and credibility. Lees meer…

Er is veel winst te boeken door de weg te weten in het vak

Interview door Pierre Spanninks - Managementboek magazine, 2018

Pierre Spaninks begon in 2009 met de reeks ‘de Galerij der Groten’ waarin hij managementdenkers interviewt die het in de Nederlandse polders goed doen. Recentelijk is hij de lijst aan het updaten en opfrissen en vond hij dat ik in de reeks moest komen. Lees meer…

Democratisering van de veranderkunde

Interview door Theo Hermsen, Leonard Millenaar, Simon van der Veer en Jostein van Vliet

Ik werd onlangs “geïnterviewd” door vier stevige dertigers in het advies/verandervak. Die zochten een goed gesprek over het vak veranderkunde, de democratisering ervan, de professionele standaarden en hoe je jezelf de maat neemt. Lees meer…

Communicatie bij verandering moet vaker schuren, verontrusten, frustreren

Interview door Arjen Boukema - Communicatievakblad C, 2018

Het is geen geheim dat verandermanagers de samenwerking met communicatieteams op z’n best als ‘matig’ classificeren. Vermaak denkt te weten waar dat vandaan komt en noemt drie doodzonden van communicatie: opleuken, mensen meekrijgen en versimpelen. Lees meer…

Verstillen is een kunst

Interview door Judith Droste - TvOO, 2018

Mark van Twist en ikzelf werden geïnterviewd over wat stilte nou eigenlijk betekent als het gaat over organisatieverandering. Moet je het opzoeken om vernieuwing mogelijk te maken? Wat zijn de effecten er dan van? Hoe werk je er dan mee? Lees meer…

Veranderen kan complex zijn, dat maakt het zo leuk

Interview door Pierre Spanninks - Managementboek magazine, 2017

“Veranderaars zijn verspreid door alle lagen van de organisatie te vinden. Juist ook op de werkvloer. Daarom wilde veranderkundige Hans Vermaak na twee dikke pillen ook graag eens een toegankelijker boek schrijven. Maar zonder de lessen uit de handboeken plat te slaan. Want veranderen kan complex zijn…”

Zo start een van de interviews rond het nieuwe boek ‘Iedereen verandert’, die net verscheen in managementboek magazine. Klik hier om hem on line te lezen. 

Knowing yourself as a change agent

In: D. W. Jamieson, Barnett & A Buono (eds.) Consultation for Organizational Change Revisited - Information Age Publishing, 2016

Léon de Caluwé, Hans Vermaak
A validated test based on a colorful theory of change

This chapter presents a questionnaire that measures individual change preferences based on a meta-theory of five paradigms of change. We describe its construction and improvement over a 13-year period, during which time more than 100,000 people have used the test as an instrument for self-reflection.
Lees meer…

Maatschappelijke organisaties veranderen

In: J. Boonstra e.a. Veranderen van maatschappelijke organisaties - Business Contact, 2017

Hans Vermaak, Jaap Boonstra
Context maken en impact hebben

Jaap Boonstra heeft met een stel mensen een nieuw boek geproduceerd over het organiseren en veranderen in een specifieke omgeving: die van scholen, ziekenhuizen, universiteiten, openbaar vervoer, musea en dergelijke. Hij combineert zijn eigen ervaring daarin met die van Lees meer…

Video-lezing ‘Eigen Veranderkracht’

Hans Vermaak - Jaarcongres Organiseren, Adviseren, Begeleiden 2014
Eerder een troostrijk besef dan een hoopvol recept

Eigen (verander)kracht is een populair thema op dit moment. Geen toeval dat het Jaarcongres juist dit als thema uitkoos. Ik mocht een van de keynotes verzorgen. Daar was ik wel blij mee want je kan mooie maar ook heel foute dingen met dit thema doen. Lees meer…

Interactieve website ‘Werken met Leren Veranderen’

Een werkboek voor de veranderkundige

Léon de Caluwé, Gertjan de Groot, Hanna Boersema-Vermeer, Hans Vermaak - Kluwer, 2013
Dé verzamelsite van methoden, oefeningen en beschouwingen om ons veranderkundig ambacht over te brengen en in de praktijk te brengen.

Sinds juni 2013 is de website in de lucht. De site is opgezet als aanvulling op het handboek ‘Leren Veranderen’ dat ik met Léon de Caluwé schreef en herschreef. Er was sinds jaar en dag veel vraag naar werkvormen, cases, columns, literatuur, onderzoek : kortom naar allerlei materiaal en methoden om de theorie nog beter in de praktijk te brengen. Of beter over te brengen aan studenten.

Vorig jaar boden Gertjan de Groot en Hanna Boersema-Vermeer aan om met ons twee als redacteuren op te treden van een site waarin we dit soort materiaal delen, maar vooral ook verzamelen. Lees meer…

Je kunt de kleuren (niet) overstijgen

In: L. de Caluwé e.a. Spannend Veranderen - Vakmedianet, 2015

Hans Vermaak

Eind mei 2015 gaf Léon de Caluwé zijn emeritaatslezing die inmiddels is uitgegeven onder de titel ‘Spannend veranderen: over spanningen bij veranderen en adviseren’. Dat verhaal beslaat ruim 100 pagina’s maar staat niet op zichzelf: het is vergezeld door 140 pagina’s reflectie door twintig vakgenoten. Lees meer…

Learning to Change

A guide for Organizational Change Agents

Léon de Caluwé, Hans Vermaak - Sage, 2003
An overview of change management fundamentals

‘Learning to Change’ provides a comprehensive overview of organizational change theories and practices developed by both U.S. and European change theorists. The authors compare and contrast different approaches: five fundamentally different ways of thinking about change Lees meer…

Wat is een goede carrière?

Zin en onzin van levensfasen in het adviesvak

Hans Vermaak – Management & Organisatie, 2000
Dilemma’s rond zelfacceptatie, betekenisgeving, verstrengeling en verbinding zijn echt niet uniek.

Adviseurs zoeken naar richting voor de ontwikkeling van het vak, de branche en zichzelf. Omdat het leven vooruit geleefd wordt, maar achteruit geleerd, is dit een onzekere bezigheid. Het kennen van gemeenschappelijkheden in de levensfasen van adviseurs zou hierbij houvast kunnen bieden. Lees meer…

Protected: Video-lezing ‘Krachtig Adviseren’

Hans Vermaak - BIA 2015
Waar zet je als adviseur kracht voor in, waar ontleen je het aan en hoe kweek je het?

This content is password protected. To view it please enter your password below:

Nabeschouwing

In: K. Kuitenbrouwer, T. Goudswaard, A. Schamineé. SocialDesignForWickedProblems - HNI, 2014

Hans Vermaak
Samenwerking tussen de werelden van beeldende kunst, ontwerp en veranderkunde.

Gedurende een half jaar hebben social designers en organisaties met veel enthousiasme samengewerkt aan het ontwikkelen van nieuwe perspectieven voor taaie vraagstukken. Deze projecten waren onderdeel van het praktijkonderzoek SOCIALDESIGNFORWICKEDPROBLEMS (SDFWP). Lees meer…

Veranderen; de deskundigheid is oud, het vak is jong

Interview door Annet Weitering - Sioo Change, 2013
Een voor- en achteruitblik met Jaap Boonstra en Hans Vermaak

Een ochtend lang in gesprek over de historie en de  toekomst van veranderkunde ter gelegenheid van 55 jaar Sioo. Over het democratiserende verschil tussen verandermanagement en veranderkunde, over het belang van de geleefde werkelijkheid boven de papieren spierballentaal en over favoriete schrijvers en onze ambivalente opstelling richting nieuwe modes. Maar ook over multi-actor en multi-factor opgaven en hoe je daar samenwerking rond organiseert Lees meer…

Vals spelen voor de goede zaak

In: T. de Jong, S. van der Veer. We presteerden nog lang en gelukkig. Een sprookjesboek voor organisatieverbetering – Anderz, 2017

Hans Vermaak
Een reflectie op het sprookje Klein Duimpje van Charles Perrault uit 1697

Wat zegt ‘Klein Duimpje’ over organisatieverandering? Het gaat erover dat wie niet sterk is, slim moet zijn. Als jongste in het gezin wist ook ik dat. Maar bij Klein Duimpje is het meer dan een goede leerschool, het is een overlevingstactiek als hij aanloopt tegen personages groter, sterker en ouder dan hijzelf. En die tactiek is toepasbaar waar geweld een rol speelt in organisaties. En ook wanneer je complexe vraagstukken oppakt omdat wat daarin goed werkt, zelden is hoe het hoort.  Het sprookje vertelt hoe we vernieuwing klein kunnen beginnen. Lees meer…

A springboard for further learning

In: S.M. Adams, A. Zenzi (eds.) Preparing Better Consultants: The Role of Academia. Information Age Publishing, 2011

Hans Vermaak
Teaching seasoned practitioners by harnessing their experience.

The challenges consultants face warrant ongoing education. When those practitioners have 15- 30 years of experience dealing with messy realities, however, it makes little sense for faculty to teach clean-cut models in standardized curricula. Lees meer…

Denken in levensfasen

Reflectie aan de hand van een case

Hans Vermaak - Handboek voor Loopbaanmanagement, 2001
Beelden van wat de twintiger, de dertiger, de veertiger en de vijftig plusser drijft en remt

Er zijn verschillende stromingen stromingen in het denken over levensfasen. Eén stroming richt zich sterk op persoonlijke ontwikkeling, gebruikt kennis uit de ontwikkelingspsychologie en wordt door werknemers op hun pad gevonden in de vorm van coaches en loopbaanbegeleiders. Een tweede stroming richt zich sterk op vakontwikkeling, gebruikt kennis uit de beroepsliteratuur en wordt door werknemers op hun gevonden in de vorm van personeelsafdelingen met hun loopbaanbeleid en scholingstrajecten. Lees meer…

The color test for change agents

How do you think about change?

Léon de Caluwé, Hans Vermaak – Twynstra Gudde, 2001
Assess your style preference

This is an interactive test that helps you identify your convictions about change. The test results can be used to assess what type of change agent you are: what you are good at and what could be developed further. Lees meer…

Nestoren kijken terug op het adviesvak.

Een bijdrage leveren in gebrokenheid

Léon de Caluwé, Hans Vermaak – Management & Organisatie, 1997
Still confused but on a higher level

Binnen twee dagen was het geregeld: Max Rubinstein, Wessel Ganzevoort, Hans van Londen en Miel Otto waren enthousiast om onder leiding van Maarten van Gils te praten over vijftig jaar adviestraditie. Lees meer…

Lerende adviseur op sabbatical in India

Werken met roestige overtuigingen

Hans Vermaak – Nieuwsbrief OOA, 1993
Wat leert verblijven in India over (milieu-) advisering in Nederland?

In 1991 schortte ik mijn advieswerk op voor een reis door India. Ik spendeer er het leeuwendeel van mijn tijd in vier kloosters. Het werd de vervulling van een jongensdroom en een tijd voor introspectie. Die introspectie werd vergemakkelijkt door de confrontatie met India en het monnikenleven Lees meer…

De boekenkast van Hans Vermaak

Interview door Marjo Dubbeldam – Management & Consulting, 2009
Vijf boeken: over kritisch kijken, expansief leren, cultuur, flitsvertrouwen en gemene problemen

Een boekenkast is iets persoonlijks. Wat voor patroon zit er in? Een dwingend onderwerp dat in de bibliotheek van Vermaak boven alles uitwaaierde, was het maken van keuzes: waar maak ik me druk over, wie of wat wil ik dienen?  Lees meer…

Meegesleurd door de opdrachtgever?

Wat zouden Lodge en Vermaak doen?

Casebespreking onder leiding van Arend Ardon – MC Magazine, 2002
Eén advies: beiden in volle vaart het ongemak zoeken

Een productiebedrijf in de Randstad is gezond en opereert stabile. Men zet een traject in om competentiemanagment vorm te geven met de directie in ‘the lead’. Maar hun voortrekkersrol pakt niet goed uit. De adviseur zit met een dilemma: als hij echt op de achtergrond wil blijven, loopt hij het risico dat hij wordt meegesleurd. Op de voorgrond neemt hij de verantwoordelijkheid over. Lees meer…